जंगली महाराज मंदिर
पुणे
संकलन – सुधीर लिमये पेण
जे. एम. रोड, पुण्यातला एक सुप्रसिद्ध रस्ता. जे. एम. रोड माहिती नाही असा माणूस सापडणे विरळाच. जंगली महाराज रस्ता या नावाचा शॉर्टकट म्हणजेच जे. एम. रोड. सध्या हा रस्ता जरी गजबजलेला असला तरी १००/१२५ वर्षापूर्वी अशी परिस्थिती नव्हती. हा भाग गावाबाहेर होता आणि आजूबाजूला जंगल पसरलेले होते. त्या जंगलात एका टेकडीच्या उतारावर, कठीण काळ्या दगडात खोदकाम केलेले एक शैव सांप्रदायिक प्रशस्त लेणे होते आणि अजूनही आहे. पाताळेश्वराचे लेणे या नावाने ते प्रसिद्ध आहे. श्री शंकराचे स्थान हे या लेण्यातील तुरळक वर्दळीचे मुख्य कारण. बाकी परिसरात जंगल वाढलेले.
अशा भागात १००/१२५ वर्षांपूर्वी एक साधू प्रगट झाले. त्यांची ख्याती गावात पसरली. त्यांना नाव गाव नव्हते की, ठिकाणा नव्हता. कधी ते रोकडोबाच्या देवळात बसत, तर कधी भांबवड्याच्या परिसरात असत. बऱ्याच वेळा त्यांचा मुक्काम लेण्याशेजारच्या टेकडीवरच्या जंगलात असे. त्यामुळे लोकांनीच त्यांना नाव दिले जंगली महाराज. कोणी त्यांना साधू समजत, तर कोणी फकीर म्हणत. इ.स. १८५७ च्या बंडानंतर ते प्रगट झाले, म्हणून कोणी त्यांना अज्ञातवासात गेलेले क्रांतिवीर नानासाहेब पेशवेही समजत. त्यांच्या भक्त परिवारात हिंदू आहेत, तसे मुसलमानही आहेत. जंगली महाराजांनी शेकडो भाविक सन्मार्गाला लावले.
रोकडोबा मंदिराच्या प्रवेशद्वाराकडील एका दगडावर बकऱ्यांचे बलिदान होई. हा प्रकार त्यांनी इ.स. १८६९ च्या सुमारास बंद पाडला. या भागातील लोकांना सन्मार्गावर आणण्यासाठी जंगली महाराजांनी खूप प्रयत्न केले. जंगली महाराजांचा देहान्त चैत्र शुद्ध चतुर्थीस ४ एप्रिल १८९० शुक्रवार रोजी झाला. जंगली महाराजांचे निधन रोकडोबा मंदिरात झाले असले तरी त्यांची समाधी पाताळेश्वरला खेटून असणाऱ्या वृक्षाच्छादित टेकडीवर आहे.
प्रख्यात चित्रकार डी. डी. रेगे जंगली महाराजांबद्दल काही संशोधन करीत होते, माहिती जमवीत होते. त्या वेळी जंगली महाराजांचे एक शिष्य श्री. दत्तोपंत काशिनाथपंत मोडक यांनी काही माहिती कष्टपूर्वक गोळा केली होती. त्यानुसार होनमुर्गी (जि. सोलापूर) मधील ही विरक्त व्यक्ती इ.स. १८६० मध्ये अक्कलकोटच्या स्वामी समर्थांचे शिष्यत्व पत्करून, देशसंचार करताना त्यांना कुरुंदवाड येथील रखमाबाई गाडगीळ या धार्मिक वृत्तीच्या विधवा महिला भेटल्या. त्यांनी पुढे आयुष्यभर आपल्या या गुरूची सेवा केली. ‘आईसाहेब’ या नावाने त्या शिष्यवर्गात ओळखल्या जात असत. त्यांचे नातू श्री. रामचंद्र धोंडो गाडगीळ यांच्या संग्रहात जंगली महाराजांच्या स्वाक्षरीसह असलेले मृत्युपत्र / व्यवस्थापत्र प्रख्यात चित्रकार श्री. डी. डी. रेगे यांना मिळाले. दि. १६ एप्रिल १९८३ रोजीच्या ‘स्वराज्य’ साप्ताहिकात त्यांनी ते मुळाबरहुकूम प्रसिद्धही केले होते. त्या लेखासोबतच जंगली महाराजांचा एक फोटो देखील प्रकाशित केला होता. जमखंडी संस्थानचे तत्कालीन अधिपती श्रीमंत अप्पासाहेब पटवर्धन यांनी इ.स.१८६० मध्ये काढवून घेतलेले हे दुर्मीळ प्रकाशचित्र आहे. त्याचप्रमाणे इ.स.१९१५ मध्ये श्री. विनायक विश्वनाथ वाळेकर यांनी षट्चक्राची एक प्रतिमा, ज्यावरील मजकूर आईसाहेब गाडगीळ यांच्या प्रेरणेने श्री. काशिनाथपंत मोडक यांनी लिहिला होता, त्याचेही प्रकाशचित्र त्या लेखासोबत छापले आहे. १८ एप्रिल १९७० रोजी ‘स्वराज्य’ साप्ताहिकात याच श्री. डी. डी. रेगे. यांचा श्री. सी. पु. थत्ते यांच्या चित्रांसह ‘धर्मनिरपेक्ष साक्षात्कारी साधू श्री जंगली महाराज’ असा एक विस्तृत लेख प्रकाशित झाला होता. त्या लेखासोबत जंगली महाराजांना प्रत्यक्ष पाहून काढलेल्या एका रंगीत चित्राची कृष्णधवल प्रत छापली होती. ते मूळ चित्र पुण्याचे माजी नगराध्यक्ष कै. केशवराव भगत यांच्या वडिलांच्या म्हणजे अप्पासाहेब भगत यांच्या संग्रहात असल्याचा उल्लेखही तेथे केला होता.
जे. एम रोडवरील श्री सद्गुरू जंगलीमहाराज मंदिराच्या प्रवेशद्वारातून १८ पायऱ्या चढून वर गेले की प्रशस्त पटांगण आणि पुढे फरसदार मंडप लागतो. पटांगणात डाव्या बाजूला जवळ जवळ ७५’ उंचीचा ध्वजस्तंभ असून त्यावर भगवा ध्वज सदैव फडकत असतो. मंडप हंड्या, झुंबरांनी सुशोभित असून तेथेच डाव्या हाताला नगारा आणि उजव्या हाताला छोटेखानी अशी शिष्य राजबक्ष यांची समाधी आहे. नगाऱ्याच्या डाव्या हाताला एका छोटेखानी देवळात पादुकांची स्थापना करण्यात आलेली असून जंगली महाराज तेथे स्नान करीत असत असे सांगतात.
मंडपाच्या आतील बाजूस २/३ पायऱ्या चढून गेले की दक्षिणोत्तर अशी प्रशस्त समाधी असून त्या समाधीच्या मागे जवळ जवळ १०’ उंचीचे अतिभव्य आणि चित्ताकर्षक असे तैलचित्र आहे. वास्तविक ते तैलचित्र नसून प्रत्यक्ष महाराजच उभे आहेत असा नुसता भास नव्हे तर साक्षात्कार होतो. तासन् तास पहात राहिले तरी मनाचे समाधान होणार नाही. उलट मनाचा गूढपणा मात्र वाढतच जाईल. असे प्रभावी व्यक्तिमत्त्व ज्या तैलचित्रात दृष्टिगोचर होते ते चित्र म्हणजेच साक्षात श्री सद्गुरू जंगलीमहाराजच होय.
मानेपासून कमरेपर्यंत पाठीवर रुळणारा रेखीव जटासंभार, उभ्या गंधाने सुशोभित झालेली भव्य कपाळपट्टी, चंद्र-सूर्याचे तेज दर्शविणारे भावपूर्ण डोळे, सरळ तरतरित नासिका, कमल पाकळ्यांसारखे ओष्ठद्वय, उभट, गोल, रेखीव चेहरा, चटकन नजरेत भरतील असे कान, समर्थ पुष्ट अशी गर्दन, भरदार तसाच पिळदार देह, अलौकिकात भर घालणारे आजानुबाहुत्व आणि जे ब्रह्मांडी तेच पिंडी कसे भरलेले आहे यांची संपूर्ण कल्पना देणारी षड्दर्शन चक्रांकित अशी ती प्रतिमा पाहिली की त्या प्रतिमेवरून नजरच दूर होत नाही. मंदिराची वरची बांधणी जुन्या इतर देवळांप्रमाणे निमुळती वीटकामाची नसून, उतरत्या पत्र्यांची आहे. इ.स. १९६७ च्या गुढीपाडव्यास सोनोपंत दांडेकर यांच्या हस्ते मंदिराचा जीर्णोद्धार झाला.
संदर्भ:
पुणे शहरातील मंदिरे – डॉ. शां. ग. महाजन
मुठेकाठचे पुणे – श्री. प्र. के. घाणेकर
असे होते पुणे – म. श्री. दीक्षित
हरवलेले पुणे – डॉ. अविनाश सोहनी