रामेश्वर मंदिर
पुणे
मंडईकडून शिवाजी रस्त्यावर जाताना रामेश्वर चौक लागतो. तिथेच उजवीकडे एका उंच इमारतीमागे, भांड्यांच्या दुकानांच्या गर्दीत सुंदर रंगवलेला एक भव्य, रेखीव बांधणीचा कळस दिसतो. तिथे असलेल्या दरवाजातून आत गेल्यावर सुंदर दगडी कमानीचा छोटासा सभामंडप दिसतो. आतमध्ये काळ्या पाषाणामधला नंदी आहे. सभामंडपाच्या मध्यभागी जमिनीवर कासव प्रतिमा आहे. त्या पुढे गाभारा आहे. गाभाऱ्याच्या बाहेरच्या भिंतीवर कोनाड्यामध्ये गणपती आणि देवी यांच्या काळ्या पाषाणातल्या मूर्ती आहे. गाभाऱ्याच्या प्रवेशद्वारावर गणेशप्रतिमा कोरलेली आहे. गाभाऱ्यामध्ये लाकडी नक्षीदार महिरपी मंडपामध्ये शिवलिंग आहे. वरती काचेच्या हंड्या लटकवलेल्या आहेत.
सरदार गोविंद शिवराम लिमये ऊर्फ खाजगीवाले यांनी हे श्री रामेश्वराचे मंदिर इ.स. १७६५ च्या सुमारास बांधले, तर त्यांचे चिरंजीव नीलकंठराव यांनी इ.स. १७८८ च्या आसपास पुढील सभामंडप, आजूबाजूची फरसबंदी, संरक्षक भिंत आणि प्रवेशद्वार बांधून या देवळाचे काम पूर्णत्वाला नेले. उत्तर पेशवाईत जी काही उत्तमोत्तम देवळांची बांधकामे झाली, त्यांत खाजगीवाल्यांचे श्री रामेश्वर मंदिर, तुळशीबागवाल्यांचे श्रीराम मंदिर आणि नाना फडणीसांनी बांधलेले बेलबागेतील श्री विष्णू मंदिर यांचा अग्रक्रमाने विचार करावा लागतो.
श्री रामेश्वर मंदिराचा परिसर मोठा होता. खुद्द मंदिर प्रशस्त असून, पुढचा सभामंडप, त्यापुढचा परिसर, चहूबाजूला संपूर्णपणे दगडी फरसबंदीने बांधलेले मोकळे आवार असा थाट होता. मुख्य मंदिर दगडी बांधणीचे असून, कळस चुना विटांनी बांधलेला आहे. चुन्याच्या प्लॅस्टरमध्ये सुरेख नक्षीकाम केलेले आढळते. सभामंडपावर आखूड त्रिज्येचा घुमटाकार कळस असून, त्या दोन्ही कळसांची टोके सोन्याने मढवलेली होती. मंदिराच्या मागे पश्चिमेला, खाजगीवाल्यांनीच प्रशस्त बाग तयार केली होती, तिला चकले बाग असे म्हणत.
खाजगीवाले आधी सध्याच्या बाजीराव रस्त्यावर असलेल्या नूतन मराठी प्रशालेच्या जागी असलेल्या त्यांच्या बागेतील वाड्यात राहत, परंतु निजामाच्या दंग्यात तो जळाला. त्यामुळे खाजगीवाले यांनी शुक्रवार पेठेत असलेल्या आपल्या जागेच्या एका भागात पागा व उरलेल्या भागात प्रशस्त आणि सुंदर बाग तयार केली. इ.स. १७६५ च्या सुमारास, याच बागेच्या पूर्वेला त्यांनी श्री. रामेश्वराचे देऊळ बांधले.
पुढे पेशवाई संपली. इंग्रज राजवटीमध्ये एवढ्या मोठ्या बागा सांभाळणे अशक्यप्राय झाले. तरीसुद्धा ज्या बागांमध्ये मंदिरे होती, ज्यांना वर्षासन होते, त्या बागा तेवढ्या राहिल्या. बाकीच्या साऱ्या उजाड झाल्या. पुण्याची वस्ती वाढू लागली तशी या जागेवर लोकांनी घरे बांधली, रस्ते बांधले. पूर्वीच्या गावाबाहेरची चकलेबाग आता गावात आली. तुळशीबाग, बेलबाग या बागा आक्रसल्या, भर वस्तीत कोंडल्या गेल्या. पण देवस्थानामुळे निदान तशाच राहिल्या. चकले बागेत एका कोपऱ्यात असलेले श्री रामेश्वराचे मंदिर तेवढे राहिले. बाग मात्र संपली. इ.स. १८८२ मध्ये महानगरपालिकेने भाजी मंडईची इमारत बांधण्याचे ठरवले. बागेतच उत्तम इमारत बांधण्याची योजना आखण्यात आली. खाजगीवाले बागेसारखी मध्यवर्ती जागा दुसरीकडे नव्हती. तिथे मंडईचे भव्य बांधकाम करण्यात आले. श्री रामेश्वर मात्र एका कोपऱ्यात गेला. कालांतराने रस्तारुंदीत पुढचा नगारखाना घण लावून तोडण्यात आला. भव्य सभामंड पाडून जागा मोकळी केली आणि मंदिराचा परिसर छोटा केला.
मुख्य मंदिराच्या मागच्या बाजूला विष्णू मंदिर आहे. त्याला छोटासा सभामंडप आहे. वर काचेच्या हंड्या झुंबरे लटकवलेली आहेत. त्या पुढे गाभाऱ्यामध्ये उंचावर विष्णू पंचायतनाची स्थापना केली आहे. न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे देवळाजवळ राहत व बाहेर पडताना रामेश्वराचे दर्शन घेत असत.
संदर्भ:
हरवलेले पुणे – डॉ. अविनाश सोहनी
पुणे शहरातील मंदिर – डॉ. शां.ग. महाजन
असे होते पुणे – म. श्री. दीक्षित
आठवणी इतिहासाच्या