वरद गणपती उर्फ गुपचूप गणपती
१०६ शनिवार पेठ, पुणे
संकलन – सुधीर लिमये पेण
पुण्यातील वैशिष्ट्यपूर्ण नाव असणाऱ्या गणेशस्थानांमध्ये १०६ शनिवार पेठ येथील वरद गणपती उर्फ गुपचूप गणपती हे नाव अनेकांना चकीत करते.
मात्र, या गणरायाला स्थापनेपासूनच एक परंपरा आहे. रामचंद्र विष्णू गुपचूप या शिष्याने आपल्या गुरूंना म्हणजेच, मोरेश्वरशास्त्री रावजीशास्त्री दीक्षित यांना हे मंदिर अर्पण केले आणि तेव्हापासून हा गुपचूप गणपती म्हणून प्रसिद्ध झाला.
रामचंद्र विष्णू गुपचूप हे चिंचवडजवळील ताथवडे गावचे. ते मोरेश्वरशास्त्री रावजीशास्त्री दीक्षित यांचे निष्ठावंत शिष्य होते. या गुरू-शिष्यांची गणरायावर अढळ श्रद्धा होती. मोरेश्वरशास्त्री यांची संस्कृत पंडित, पट्टीचे कीर्तनकार, प्रवचनकार म्हणून ख्याती होती. धार्मिक प्रश्नी निर्णयाचा त्यांचा अधिकार बहुमताने मान्य होत असे. शास्त्रींवर सगळ्या जाती-जमातींच्या भक्तांचे प्रेम होते. पुण्यातील प्लेग निवारणासाठी जोगेश्वरी मंदिरात झालेल्या होमहवनाच्या मिरवणुकीत मुस्लिम बांधवही सहभागी झाले होते. शास्त्री सर्वधर्म समभाव मानणारे; तसेच उत्तम मूर्तीकार होते. शेंदूर आणि जवसाचे तेल उकळून त्याचे लुंकण तयार करून ते गणेशाच्या मूर्ती साकारत. अष्टविनायकांपैकी पालीच्या बल्लाळेश्वराची मूर्ती त्यांनी साकारलेली आहे. मोरेश्वर शास्त्रींनी गुपचूप यांना श्रीगजाननाची मूर्ती दाखवून त्यांचा विचार सांगितला. तीच ही वरद विनायक गणपतीची मूर्ती!
मोठा लाकडी दरवाजा, दिंडी दरवाजा, लाकडी सभामंडप आणि गाभारा असे या देवळाचे स्वरूप आहे. गणपतीची मूर्ती अष्टविनायकांची आठवण करून देते. अर्धपद्मासनबद्ध अशी ही मूर्ती आहे. गणपतीच्या वरील दोन्ही हातांत शस्त्रे आहेत. खालचा उजवा हात अभयमुद्रेत, तर डाव्या हातात मोदक आणि त्यावर सोंड आहे. अंगभूत मुकुट नसल्याने गंडस्थळ आणि मोठे कान स्पष्ट दिसतात.
पाषाणमूर्तीवर शेंदराचे लुंकण चढवून शास्त्रोक्त पद्धतीने त्यांनी ही मूर्ती साकारली आहे. मूळ मूर्ती काळ्या पाषाणाची असून, शेंदूर लेपाने तिला आकार दिला आहे. चतुर्भुज, डाव्या सोंडेची, मांडी घातलेली ही मूर्ती तीन फूट उंचीची आहे. १२ फेब्रुवारी १८९२ या दिवशी गणरायाची स्थापना झाली. हे मंदिर रामचंद्र गुपचूप या शिष्याने गुरूंना म्हणजेच मोरेश्वरशास्त्री दीक्षितांना अर्पण केले, तेव्हापासून या ठिकाणाला गुपचूप गणपती मंदिर म्हटले जाऊ लागले, अशी माहिती मंदिराची व्यवस्था पाहणाऱ्या दीक्षित घराण्यातील अनुज दीक्षित यांनी दिली.
मोरेश्वरशास्त्री यांचा लोकमान्य टिळक, काळकर्ते परांजपे, न. चिं. केळकर यांच्याशी उत्तम बंध होते. लोकमान्य टिळक, महर्षी अण्णासाहेब पटवर्धन या मंदिरात आवर्जून येत. १२ जुलै १९६१ या दिवशी आलेल्या पानशेतच्या पुराने मंदिराची दुर्दशा झाली. मंदिरात १२ तास पाणी होते; पण गणेशकृपेने देऊळ शाबूत राहिले. मंदिरातील रविवर्मांच्या फोटोफ्रेम, हंड्या-झुंबरे तशीच राहिली. मंदिरात नित्य नैमित्तिक धार्मिक कार्य म्हणजे रोज सकाळी षोडषोपचार पंचामृत पूजा, माध्यान्हकाळी आणि रात्री पंचोपचार पूजा होते. षोडषोपचार पूजा ही दीक्षित बंधूच करतात. वर्षात भाद्रपद शुद्ध प्रतिपदा ते पंचमी हा उत्सव गणेश जन्माचा आणि माघ शुद्ध त्रयोदशीला मंदिराच्या स्थापनेचा दिवस म्हणून साजरा करतात, असे दोन उत्सव होत असल्याचेही दीक्षित यांनी सांगितले.
गुपचूप गणपती मंदिराच्या उत्सवांमध्ये नामवंत कीर्तनकारांची कीर्तने होण्याची परंपरा आहे. ह. भ. प. कऱ्हाडकर बुवा, कोपरकर बुवा, व्यासबुवा, राईलकर बुवा, काणे बुवा, भिडे बुवा, चऱ्होलीकर बुवा, औरंगाबादकर बुवा अशा बहुतेकांची कीर्तन कारकीर्द या मंदिरातून सुरू झाली. शास्त्रीय गायनाचे कार्यक्रमही मंदिरात होतात. मोरेश्वरशास्त्री यांना संगीत ऐकण्याची आवड होती. त्या काळात पं. अब्दुल करीम खाँसाहेब यांचे गायन व्हायचे. त्या काळातही एक प्रसिद्ध मुस्लिम गायक गणेश मंदिरात गायन करतो, ही घटना ऐक्याचे प्रतीक होऊन राहिली. मंदिरात पूर्वापार विविध जात-पंथाचे भाविक नित्यनेमाने येतात.
गणरायाला गुळाचा खडा नैवेद्य म्हणून ठेवायचा आणि मनोकामना बोलायची, अशी प्रथा पूर्वापार चालत आली आहे. जातीय-धार्मिक ऐक्यासह, गुरूशिष्य परंपरेचे प्रतीक म्हणून गुपचूप गणरायाचे स्थानमहात्म्य आहे. पिढ्या न् पिढ्या आमचे घराणे गणरायाची सेवा करते, याचा सार्थ अभिमान वाटतो.
लेखक – श्री.अनुज दीक्षित, पुणे
वरद गुपचूप गणपती मंदिर शनिवार पेठ पुणे. Varad Gupchup Ganpati Mandir Shaniwar Peth Pune