श्री घृष्णेश्वर, वेरूळ, संभाजीनगर, महाराष्ट्र

श्री घृष्णेश्वर, वेरूळ, संभाजीनगर, महाराष्ट्र

वेरूळ गावातील येलगंगा नदीजवळ हे मंदिर असून छत्रपती शिवाजीराजे भोसले यांचे आजोबा आणि शहाजीराजे भोसले यांचे वडील मालोजीराजे भोसले यांनी या मंदिराचा प्रथमतः १६ व्या शतकात जीर्णोद्धार केला. सध्याचे अस्तित्वात असलेले मंदिर इ.स. १७३० मध्ये मल्हारराव होळकरांच्या पत्नी गौतमीबाईंनी बांधलेले असून नंतर शिवभक्त अहिल्याबाई होळकरांनी या मंदिराचा परत एकदा जीर्णोद्धार केला. मंदिराचे बांधकाम लाल रंगांच्या दगडामध्ये करण्यात आले आहे. या मंदिराचे नक्षीकाम अवर्णनीय आहे. मंदिराचा अर्धा भाग लाल पाषाणात तर कळसाकडील अर्धा भाग हा विटा, चुन्यात बांधलेला आहे. मंदिराच्या भिंतीवर पौराणिक कथेतील दृश्य कोरण्यात आले आहे. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिराचा कळस सोन्याच्या पत्र्याने मढवलेला आहे. घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग दर्शनी भापासून पूर्वेकडच्या पायऱ्या खाली उतरल्यानंतर डाव्या बाजूस शिलालेख दिसतो.

घृष्णेश्वर – राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक
या मंदिराला २७ सप्टेंबर, इ.स. १९६० रोजी राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित करण्यात आले

घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग आख्यायिका
घृष्णा नावच्या स्त्रीचा विवाह एका ऋषि बरोबर झाला. परंतु लग्नानंतर अनेक वर्ष उलटून देखील या दाम्पत्यांना पुत्र प्राप्ती होत नव्हती म्हणून घृष्णा हिची सख्खी बहीण असलेली सुदेहा हिला पुत्र प्राप्तीसाठी आपल्या पती सोबत लग्न करण्याची विनंती घृष्णा हिने केली. सुदेहा हिला हा प्रस्ताव मान्य झाला. सुदेहा व घृष्णा या दोघी सख्या बहिणी असल्याने त्यांच्यात भांडणे व मतभेत होणार नाही असे घृष्णाचे मत होते. घृष्णा शिवभक्त होती ती नित्यनेमाने भगवान शंकराची पूजा व उपासना करत असे. घृष्णा हिला लग्नाच्या अनेक वर्षांनंतर पुत्र प्राप्ती झाली. मात्र सख्खी बहीण असलेली सुदेहा मत्सराने मनातल्या मनात जळत असे. एक दिवशी सुदेहेने मत्सरापोटी घृष्णाच्या मुलाला ठार मारून येळगंगा नदीत फेकून दिले. त्यावेळी घृष्णा शिवपुजेत मग्न होती. घृष्णाच्या मुलाला सुदेहाने ठार केल्याचे लक्षात आल्यावर सुद्धा घृष्णा किंचितही विचलीत न होता तिने भगवान शंकराची पूजा चालूच ठेवली. घृष्णाचे म्हणणे होते की ज्या भगवंताने मला पुत्र दिला तेच माझ्या पुत्राचे रक्षण करेल. घृष्णाच्या भक्तीने भगवान शंकर प्रसन्न झाले आणि तिच्या मुलाला पुन्हा जीवित केले. मुलगा नदीतून बाहेर आला तेव्हा त्याने घृष्णाला सांगितले की सुदेहेला क्षमा कर आणि शंकर भगवान यांना घृष्णाने या स्थानी कायमचे वास्तव्य करा अशी शंकराला प्रार्थना केली. भगवान शंकरांनी घृष्णाची प्रार्थना ऐकली. आणि म्हणून घृष्णेच्या नावावरूनच या स्थानाला घृष्णेश्वर असे नांव पडले.

वेरूळ येथे शिवालय तीर्थ या नावाने प्रसिद्ध कुंड आहे. हे कुंड घृष्णेश्वर मंदिरापासून साधारण पाचशे मीटर अंतरावर आहे. या तीर्थकुंड हे एक एकर परिसरात असून चारही बाजूने आत जाण्यासाठी प्रवेशद्वार आहेत. या कुंडला एकूण ५६ दगडी पायऱ्या आहेत. या शिवालय कुंडात महादेवाची आठ मंदिरे आहेत. ही मंदिरे भारतातील अष्टतीर्थांची प्रतिकात्मक बांधकामे आहेत असे सांगितल्या जाते. यात उत्तरेस काशी, , ईशान्येस गया तीर्थ, पूर्वेस गंगा तीर्थ, आग्नेयेला विरज तीर्थ, दक्षिणेस विशाल, नैॠत्येस नाशिक तीर्थ, इत्यादी आहेत. महिन्यातील प्रत्येक सोमवारी घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंग वेरूळ येथे राज्यासह परप्रांतातून दर्शनासाठी हजारो भाविक येतात असतात.