सिद्धेश्वर वृद्धेश्वर मंदिर, शिवाजीनगर, पुणे
पुण्यातील काही जुन्या आणि प्रसिद्ध मंदिरांपैकी आणि सध्याच्या शिवाजीनगर गावठाणामध्ये असलेली मंदिरांची एक जोडगोळी मुठा नदीच्या काठावर काँग्रेस भवनाच्या समोर आहे. सदर मंदिरे सिद्धेश्वर वृद्धेश्वर मंदिर या नावाने ओळखली जातात. हि दोन्ही शंकराची मंदिर साधारण २५० /३०० वर्ष जुनी आहेत.
पूर्वीच्या काळी हा परिसर भांबवडा या नावाने ओळखला जात असे. इंग्रजांच्या राजवटीमध्ये त्याचा भांबुर्डा असा अपभ्रंश झाला. पुढे आचार्य अत्रे यांच्या प्रयत्नांनी त्याचे शिवाजीनगर असे नामकरण झाले.
यातील वृद्धेश्वर मंदिर इ.स.१७६० मध्ये सरदार घोरपडे बांधले. तर सिद्धेश्वर मंदिर नंतरच्या काळात अनामिक भाविकाने बांधले. पूर्वी या मंदिराशेजारी भरपूर मोकळी जागा होती. त्यात एक मोठा वाडा, मोठी धर्मशाळा होती. नदीच्या किनाऱ्यावर भक्कम भिंत होती. तसेच मंदिरा पासून नदीपात्रापर्यंत दगडी पायऱ्यांचा घाट बांधलेला होता. इ.स.१८०२ मध्ये होळकरांनी पुणे लुटलं, त्या वेळी त्यांचा मुक्काम या मंदिरा शेजारच्या वाड्यात होता. इ.स. १९६१ च्या पानशेतच्या पुरात वाडा आणि धर्मशाळा वाहून गेला. घाट अजूनही बऱ्यापैकी चांगल्या स्थितीत आहे.
सिद्धेश्वर मंदिरासमोर सुंदर नंदी मंडप आहे आणि त्यात नंदीची काळ्या पाषाणाची सुबक मूर्ती आहे. समोर छोटेसे सभागृह आहे. त्यात गाभाऱ्याच्या बाहेरच्या बाजूला कोनाड्यामध्ये डाव्या हाताला शेंदुरचर्चीत गणपतीची आणि उजव्या हाताला काळ्या पाषाणातल्या देवीची मूर्ती आहे. आत गाभाऱ्यामध्ये शंकराची पिंड आहे.
वृद्धेश्वर मंदिराचं बांधकाम जरी दगडामध्ये केलेलं असलं, तरी त्याचं शिखर चुनेगच्ची वीटकामाचं आणि वर निमुळतं होत गेलेलं आहे. अलीकडच्या काळात मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्यात आला आहे. मंदिराला ऐसपैस लाकडी सभामंडप आहे. छतावर काचेच्या हंड्या लटकवलेल्या आहे. सभामंडपात मध्ये काळ्या पाषाणाची सुबक नंदीची मूर्ती आहे. सभामंडप आणि गाभारा ह्यामध्ये छोटासा अंतराळ आहे. गाभाऱ्याच्या बाहेरच्या बाजूला कोनाड्या मध्ये डाव्या हाताला शेंदुरचर्चीत गणपतीची आणि उजव्या हाताला काळ्या पाषाणातल्या देवीची मूर्ती आहे. गाभाऱ्याच्या प्रवेशद्वारावर सुंदर कोरीव द्वारशाखा आहे. त्यावर वेलबुट्टी आणि नक्षीकाम कोरलेले आहे. खालच्या बाजूला कीर्तिमुख तर वर गणेशपट्टी आहे. त्याच्या वर मकर तोरण कोरलेले आहे. गाभाऱ्यात जाण्यासाठी काही पायऱ्या उतरून जावे लागते. आत गाभाऱ्यामध्ये शंकराची पिंड आहे.
संदर्भ:
मुठेकाठचे पुणे– प्र. के. घाणेकर
पुणे शहरातील मंदिरे – डॉ. शां. ग. महाजन
आठवणी इतिहासाच्या